Rozwój dziecka: emocje, myślenie i moralność na różnych etapach.

Rozwój emocjonalny i poznawczy dziecka przebiega etapami, a zrozumienie, na jakim poziomie jest nasza pociecha, pomaga lepiej reagować na jej potrzeby i zachowania. Każdy wiek rządzi się swoimi prawami, a świat dziecka różni się od tego, jak rzeczywistość postrzega dorosły.

Na początku dominujący jest egocentryzm poznawczy. Jest to związane z rozwojem mózgu dziecka, który w pierwszych latach życia intensywnie kształtuje nowe połączenia neuronalne. Jak wskazuje Kaczmarzyk (2019), procesy myślowe małego dziecka opierają się głównie na bezpośrednich doświadczeniach i emocjach, ponieważ kora przedczołowa, odpowiedzialna za analizę perspektyw innych osób, rozwija się stopniowo. Oznacza to, że małe dziecko nie potrafi spojrzeć na sytuację oczami innej osoby. Na przykład, gdy widzi płaczącego kolegę, może nie rozumieć, dlaczego ten jest smutny, jeśli samo czuje się dobrze. Nie rozumie też, że ktoś może czuć co innego niż ono samo w danej chwili. Dlatego, gdy chcemy wytłumaczyć dziecku jakieś zasady, warto odwoływać się do jego świata emocji i doświadczeń. Jeśli np. nigdy nie doświadczyło głodu, trudno mu zrozumieć, dlaczego trzeba regularnie karmić zwierzęta.

Do około 11-12 roku życia dziecko nie potrafi myśleć abstrakcyjnie (wg. Piageta pełna zdolność do myślenia abstrakcyjnego rozwija się stopniowo i w pełni kształtuje około 11-12 roku życia), więc pojęcia takie jak miłość, strach czy śmierć są dla niego trudne do zrozumienia. Wynika to z faktu, że rozwój struktur mózgowych, takich jak kora czołowa, przebiega stopniowo i dopiero w późniejszych latach umożliwia bardziej złożone procesy myślowe (Kaczmarzyk, 2019). Kiedy mówimy np. o tym, że ktoś "odszedł na zawsze", dziecko może dosłownie wyobrazić sobie, że ta osoba po prostu się przeprowadziła. Dlatego warto używać konkretnych, dostosowanych do wieku sformułowań i odpowiadać na pytania dziecka w sposób jasny, ale delikatny.

Dziecko uczy się norm społecznych poprzez obecność innych ludzi. Kluczową rolę odgrywa tutaj rozwój neuronów lustrzanych, które odpowiadają za naśladowanie, empatię oraz rozumienie intencji innych osób. Neurony te aktywują się zarówno wtedy, gdy dziecko samo wykonuje jakąś czynność, jak i wtedy, gdy obserwuje działanie innej osoby. Dzięki nim dziecko stopniowo uczy się przewidywać reakcje innych i dostosowywać swoje zachowanie do zasad panujących w grupie (Kaczmarzyk, 2019). Zabawa z rówieśnikami to dla niego najważniejszy trening relacji. Do 2. roku życia maluch bawi się samotnie, mimo że może znajdować się w otoczeniu innych dzieci. W wieku 3 lat dzieci bawią się obok siebie, ale bez bezpośredniej współpracy. Dopiero około 4. roku życia zaczynają się prawdziwe interakcje, wymiany i pierwsze oznaki współpracy. W wieku szkolnym rola rówieśników staje się kluczowa. To grupa kolegów, a nie rodzice, wyznacza standardy tego, co jest ważne, atrakcyjne czy "na czasie". Nastolatki zaczynają natomiast coraz bardziej cenić indywidualizm i chcą się wyróżniać, a nie tylko dopasowywać do grupy.

Rozwój moralny również przebiega etapami. Pierwszy kontakt dziecka z zasadami moralnymi to najczęściej sytuacja, gdy rodzice wymagają, by mówiło prawdę i nakładają konsekwencje za kłamstwo. Dla przedszkolaka kłamstwo to po prostu "niegrzeczność" wobec dorosłych i samo w sobie nie wydaje się czymś złym, dopóki nie spotka się z reakcją otoczenia. Później dziecko zaczyna rozumieć, że czym innym jest przypadkowe powiedzenie nieprawdy, a czym innym świadome kłamstwo. Dopiero w wieku szkolnym uczy się, że prawdomówność jest podstawą zaufania i współpracy.

Poczucie sprawiedliwości również zmienia się z wiekiem. Maluchy do ok. 7. roku życia polegają na autorytecie dorosłych, ale często oskarżają ich o "niesprawiedliwość", gdy muszą ponieść jakieś konsekwencje. W kolejnych latach dziecko zaczyna pojmować sprawiedliwość jako odwzajemnienie: jeśli coś zniszczy, wie, że trzeba to naprawić; jeśli kogoś uderzy, rozumie konieczność przeprosin. W okresie nastoletnim pojawia się zdolność uwzględniania kontekstu danej sytuacji przy ocenie czynu.

Przyswajanie norm społecznych zaczyna się już we wspólnej zabawie z innymi dziećmi. Na początku dziecko chce dostosowywać zasady do siebie, negocjuje, zmienia je dla własnej wygody. Nie rozumie jeszcze, że umowa czy obietnica są zobowiązujące. Dopiero około 11. roku życia zaczyna pojmować, że zasady obowiązują wszystkich i można je zmieniać jedynie za zgodą każdej ze stron. Równie ważna staje się wtedy intencja osoby: dziecko uczy się, że ważne jest nie tylko to, co ktoś zrobił, ale także dlaczego to zrobił. Młodsze dzieci nie potrafią jeszcze tego rozróżniać – jeśli ktoś wyrządził szkodę, to dla nich nie ma znaczenia, czy zrobił to celowo, czy przez przypadek. Dopiero w wieku szkolnym zaczynają brać pod uwagę intencje i kontekst.

Każdy etap rozwoju przynosi nowe wyzwania i umiejętności, dlatego kluczowe jest dostosowanie naszego podejścia do poziomu myślenia dziecka. Pozwoli to na lepsze zrozumienie jego emocji i reakcji oraz na skuteczniejsze wspieranie go w dorastaniu.

BIBLIOGRAFIA

Kaczmarzyk, M. (2019). "Szkoła neuronów. O nastolatkach, kompromisach i wychowaniu". Wydawnictwo Helion.

Korzeniowska, J. (2020). "Rozmowy z dzieckiem: proste odpowiedzi na trudne pytania". Wydawnictwo RM.

Brzezińska, A. (2005). "Psychologia rozwoju człowieka". Wydawnictwo Scholar.

Kielar-Turska, M. (2012). "Psychologia wieku dziecięcego". Wydawnictwo PWN.

Trempała, J. (2017). "Psychologia rozwoju człowieka". Wydawnictwo Naukowe PWN.